Nenad Jevtović – Ekonomski aspekt odliva mozgova

Na današnje migracije utiče čitav niz push i pull faktora. Posle raspada Jugoslavije, ratova i tranzicije, ljudi su otišli u potragu za boljim životnim standardom, mogućnošću napredovanja u svojoj profesiji, stabilnosti i pouzdanim sistemima vlasti, gde bi mogli da izgrade temelje za buduće generacije. Pored toga, struktura migracione populacije se menja, i sve više mladih sa perspektivom odlazi na studije u inostranstvo, a visokoobrazovani i kvalifikovani odlaze nakon završetka studija (tzv. brain drain). Mnogi visokokvalifikovani stručnjaci iz zemalja poput Srbije imaju koristi od sve veće globalizacije, jer se razvijene države međusobno nadmeću kako bi privukle visokokvalifikovane ljude putem privilegovanih pravila o ulasku i boravku u svojoj zemlji. U toj igri države iz kojih mladih ljudi odlaze su na gubitku, а Srbija je jedna od njih.

Od početka 2019. sa grupom istraživača u Institutu za razvoj i inovacije radim na tome da na osnovu javnih demografskih, obrazovnih i makroekonomskih statistika i podataka, izračunamo uticaj trenutnog emigracionog trenda na srpsku ekonomiju i zemlje zapadnog Balkana; kao i da postavimo osnovu za dalje detaljne i dublje analize. Ovo pitanje smo prepoznali kao značajno, jer pored prisutnog problema depopulacije i starenja stanovništva, problem sa izuzetno negativnim efektima je odlazak mladih ljudi iz Srbije nakon školovanja.

Rezultati pokazuju da ukupni troškovi obrazovanja lica koja napuštaju Srbiju u jednoj godini, u zavisnosti od obrazovne strukture, variraju od skoro 960 miliona do nešto preko 1,2 milijarde evra. Poređenja radi, ukupan izvoz informaciono-komunikacionih usluga u 2018. godini iznosio je 1,1 milijardu evra, dok se izvoz celokupnog sektora poljoprivrede u rodnim godinama kreće oko 900 miliona evra. Do troškova obrazovanja u slučaju emigracije smo došli tako što smo obračunali koliko društvo uloži u jednog mladog čoveka koji je 2000. godine bio predškolskog uzrasta, preko osnovne i četvorogodišnje srednje do kraja akademskih studija koje su u proseku trajale pet godina i okončane su 2018. godine. Rezultati pokazuju da je u proseku uloženo oko 34 hiljade evra po osobi.

Troškovi srednjoškolskog obrazovanja koje je trajalo četiri godine i okončano 2018. godine iznosili su blizu 21 hiljade evra, dok su troškovi osmogodišnjeg osnovnog obrazovanja oko 13,5 hiljada evra. Procenu troškova školovanja lica sa stečenom diplomom doktora nauka značajno otežava nedostupnost podatakа. Na osnovu raspoloživih informacija dolazimo do grube aproksimacije od oko 55 hiljada evra prosečnog troška ukupnog školovanja jednog doktora.

Kada se dođe do obračuna koliko je trošak koji nastaje emigracijom pojedinca, nailazi se na sledeći problem – koliko ljudi odlazi iz Srbije. Ne postoje precizne statistike koliko ljudi emigrira, taj broj ne poseduju ni domaće ni međunarodne institucije. Procene broja migranata iz Srbije pruža Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) u Izveštaju o međunarodnim migracijama. Tako je OECD procenio da je iz Srbije u periodu od 2012. do 2016. godine otišlo oko 245.000 lica. Ovo znači da je prema procenama ove organizacije iz Srbije u zemlje članice OECD u proseku godišnje emigriralo oko 49.000 ljudi. Najviše ih je, kako se navodi u Izveštaju, napustilo Srbiju 2015 – oko 60.000, dok je u 2016. godini taj broj bio za oko 15.000 manji. Ove brojeve bi trebalo razložiti na one koji su stalno i privremeno emigrirali, jer su podacima obuhvaćena sva lica koja napuštaju zemlju, tako da su između ostalog uključena i lica koja su u inostranstvo otišla usled rada na privremenim poslovima sezonskog tipa, lica koja se nalaze na školovanju, međukompanijski transferi radnika i drugi oblici tzv. privremene migracije (temporary labour migration).

Prema statistici OECD najviše ljudi iz Srbije odlazi u Nemačku, oko 17% u Austriju, dok je Slovenija na trećem mestu. Upravo iz razloga što se prema OECD pristupu obuhvataju i privremene migracije, nije zanemarljiv broj onih koji se u Srbiju vraćaju, a koji je u proseku za ovaj petogodišnji period iznosio oko 33.300, čime se dolazi do neto odliva stanovništva u proseku od oko 15.700 lica godišnje. Precizno utvrđivanje verodostojnosti ovih brojeva i prirode odlazaka u pogledu trajnosti, ključno je za dalju analizu ovog izazova, i to je pitanje za statističare i demografe.

Naša dalja istraživačka aktivnost se fokusirala da saznamo koliki su troškovi visokog obrazovanja na izabranim fakultetima Univerziteta u Beogradu, kako bi sagledali da li postoje i kolike su razlike prilikom školovanja za različita zanimanja. Posmatrano po pojedinačnim fakultetima raspon ukupnih troškova obrazovanja kreće se u intervalu od 30.821 evra na Ekonomskom fakultetu, do čak  58.095 evra na Medicinskom, odnosno 70.694 evra na Stomatološkom fakultetu. Ovi troškovi uključuju i trošak po društvo sticanja srednjoškolske diplome, pa je razlika po fakultetima isključivo posledica različitih troškova akademskog obrazovanja, koji se kreću od 11.073 evra na Ekonomskom do 40.924 evra na Medicinskom, odnosno 53.523 evra na Stomatološkom fakultetu. Ovakva gradacija troškova po fakultetima je očekivana kada se uzme u obzir sama priroda fakulteta, neophodna tehnička opremljenost nastave kao i neophodni prateći materijali, pomagala i oprema. Poređenja radi, školovanje doktora medicine u Nemačkoj košta poreske obveznike preko 200 hiljada evra, dok u Ujedinjenom Kraljevstvu ukupni trošak školovanja (koji obuhvata i trošak države i trošak domaćinstava) prelazi 200 hiljada funti. Identifikujući značajnu razliku koja postoji u troškovima školovanja pojedinih profila u Srbiji i okruženju i u razvijenim zemljama, može se naslutiti koje profesije će biti pod dodatnim pritiskom strategija razvijenih zemalja za privlačenjem visokokvalifikovanih doseljenika.

Trošak obrazovanja lica koje je diplomiralo 2018. godine, u evrima

Izvor: Institut za razvoj i inovacije

Iz dvogodišnjeg ciklusa istraživanja mogu izneti zaključak da Srbija i region trpe značajne ekonomske posledice usled emigracije stanovništva posebno mladih, i da je taj proces pre pandemije kovid virusa bio u uzlaznoj putanji. Takođe, Srbija i okruženje imaju značajne pozitivne efekte u vidu doznaka koje iseljenici šalju u maticu, ali struktura tih doznaka koja se dominantno odnosi na potrošnju i ulaganje u nekretnine ne može biti izvor daljeg rasta i razvoja, već samo faktor koji pozitivno utiče na platni bilans. Za dugoročni rast i razvoj potrebno je pripremiti i sprovesti mere jačanja veza sa ljudima u dijaspori, razvoj politika koje bi ih podsticale da se vrate u Srbiju i investiraju u sopstvene biznise ili se zaposle u domaćim kompanijama. Neke naznake tih mera se vide, ali je potrebno da budu značajnije prepoznate od kreatora ekonomskih politika; kako bi u godinama koje dolaze, iz dijaspore dolazile dodatne investicije u propulzivne sektore i time se podigao opšti nivo investicija u zemlji i povećala dugoročna stopa rasta.